HILL TRIBES MEMORY COMMUNITY CENTER: The Elephants and Khmer Rouge Survivor’s Stories

កាលពីរសៀលថ្ងៃទី២២ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២៥ មជ្ឈមណ្ឌលចងចាំជនជាតិដើមភាគតិច ខេត្តមណ្ឌលគីរី បានរៀបចំកម្មវិធី «ស្តាប់រឿងរ៉ាវអ្នកភូមិ» ដោយមានការចូលរួមរបស់សិស្សចំនួន១២នាក់ដែលធ្លាប់បានចូលរួមស្តាប់សាច់រឿងរបស់អ្នករស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហមកាលពីថ្ងៃទី២៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២៥ កន្លងទៅ។ វាគ្មិនរបស់យើងមានឈ្មោះថា ព្យោយ ទើវ អាយុ៨៥ឆ្នាំ ដែលមានដើមកំណើតមកពីភូមិដាក់ដាំ ឃុំដាក់ដាំ ស្រុកអូររាំង ខេត្តមណ្ឌលគីរី ហើយបច្ចុប្បន្នរស់នៅភូមិពូតាំង សង្កាត់រមនា ក្រុងសែនមនោរម្យ ខេត្តមណ្ឌលគីរី។ ព្យោយ ទើវ បានរៀបរាប់អំពីប្រវត្តិដំរីនិងសារប្រយោជន៍ចំពោះគាត់និងក្រុមគ្រួសារព្រមទាំងសាច់រឿងត្រួសៗនៅមុនសម័យខ្មែរក្រហម ក្នុងសម័យខ្មែរក្រហម និងក្រោយសម័យខ្មែរក្រហម។ វេទិកានេះបានផ្សារភ្ជាប់សាច់រឿងរបស់មនុស្សនិងសាច់រឿងរបស់ដំរីដែលមិនអាចកាត់ផ្តាច់គ្នាបាន។
គោលបំណងនៃវេទិកានេះគឺដើម្បី៖
១) បង្កើនទំនាក់ទំនងជិតស្និតរវាងអ្នកភូមិនិងសិស្សានុសិស្ស
២) ឈ្វេងយល់បន្ថែមអំពីតួនាទីនិងអត្ថប្រយោជន៍ដំរីសម្រាប់ជនជាតិដើមភាគតិចតាំងពីសម័យដើមកដល់បច្ចុប្បន្ន ដែលជួយជុំរុញឲ្យមានការស្រឡាញ់ ការថែរក្សា និងអភិរក្សដំរី ដើម្បីជាប្រយោជន៍ដល់សហគមន៍និងសង្គម
៣) លើកកម្ពស់ការយល់ដឹងអំពីសាច់រឿងរបស់អ្នករស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហម ដើម្បីរក្សាការចងចាំ។
ខ្ញុំឈ្មោះ ព្យោ ទើវ អាយុ៨៥ឆ្នាំ ជាជនជាតិពូណង។ ខ្ញុំកើតនៅភូមិដាក់ដាំ ឃុំដាក់ដាំ ស្រុកអូររាំង ខេត្តមណ្ឌលគីរី ហើយបានផ្លាស់មករស់នៅភូមិពូតាំង រហូតដល់សព្វថ្ងៃ។ ខ្ញុំបានរៀបការរួចនិងមានកូន៥នាក់ (ប្រុស៣នាក់ ស្រី២នាក់)។ នៅឆ្នាំ១៩៧៩ កូនស្រីរបស់ខ្ញុំម្នាក់ស្លាប់ ហើយកូនប្រុសម្នាក់ទៀតបានស្លាប់ក្នុងឆ្នាំ១៩៨០។ បច្ចុប្បន្នខ្ញុំនៅសល់កូនតែ៣នាក់ ហើយ កូនៗទាំងបីក៏បានរៀបការរួចហើយដែរ។ ខ្ញុំរស់នៅជាមួយកូនស្រីបន្ទាប់ពីប្តីរបស់ខ្ញុំស្លាប់នៅឆ្នាំ២០០៥។ ទ្រព្យសម្បត្តិដែលឳពុកម្តាយខ្ញុំបន្សល់ទុកឲ្យគឺដំរីឈ្មោលមួយក្បាល ដែលមានឈ្មោះថា អាពុន អាយុ៤៥ឆ្នាំ។ វាមានសុខភាពល្អជាទេ។ ចៅខ្ញុំឈ្មោះថា ណារ៉ូ អាប៉ូ ភេទប្រុសអាយុ២៦ឆ្នាំ ជាអ្នកមើលថែដំរីនេះ។ អាប៉ូ បានរៀបការ ហើយមានកូន២នាក់ (ស្រី១នាក់ ប្រុស១នាក់)។
ដំរីដែលខ្ញុំមានសព្វថ្ងៃនេះគឺជាថ្នូរនឹងការពលីជីវិតរបស់លោកតាខ្ញុំ។ កាលពីដើមមានក្រុមគ្រួសារអ្នកភូមិមកស្នាក់នៅលើផ្ទះខ្ញុំ និងបានសម្រាលកូននៅលើផ្ទះរបស់តាខ្ញុំ។ បន្ទាប់ពីសម្រាលកូនរួច ជីតារបស់ខ្ញុំក៏ធ្លាក់ខ្លួនឈឺ ហើយស្លាប់ទៅ។ បន្ទាប់ពីគាត់ស្លាប់មួយរយៈ ទើបយើងដឹងពីមូលហេតុនៃការស្លាប់របស់ជីតារបស់ខ្ញុំ។ តាមពិតគាត់ស្លាប់ដោយសារខុសតំណម។ អ្នកភូមិបានដាស់តឿនឲ្យគាត់ទៅស្វែងរកអ្នកដែលបានសម្រាលកូននោះ ហើយធ្វើពិធីលៀសលាង។ ក្រោយមកក្រុមគ្រួសារខ្ញុំក៏បានទៅទាមទារសំណងពីក្រុមគ្រួសារដែលបានធ្វើឲ្យជីតាខ្ញុំស្លាប់។ គាត់ក៏បានឲ្យដំរីមួយក្បាលឲ្យមកគ្រួសារខ្ញុំ ដើម្បីលៀសលាងនិងប្តូរជំនួសអ្នកស្លាប់។ នៅពេលយកដំរីចូលផ្ទះ យើងបានធ្វើពិធីសែនព្រេនដែលរៀបចំដោយគ្រូគង្វាលដំរី ដោយកាប់ជ្រូកមួយក្បាលសែន ហើយបន្ទាប់មកធ្វើពិធីសង្កត់ក្បាលដំរី ដើម្បីឲ្យដំរីស្លូត។ យើងបានចិញ្ចឹមដំរីនោះរហូតដល់សព្វថ្ងៃ។
ការចិញ្ចឹមដំរីរបស់បងប្អូនជនជាតិដើមភាគតិចមានតំណមខ្លាំងណាស់ គឺយើងជឿលើការសែនព្រេន។ នៅពេលដែលដំរីមិនស៊ីចំណីឬមានដំបៅពេញខ្លួន យើងខ្ញុំពិភាក្សាគ្នាជាមួយក្រុមគ្រួសារ ឬសមាជិកសហគមន៍ក្នុងមូលដ្ឋាន ឬចាស់ទុំនិងចាស់ព្រឹទ្ធាចារ្យ ដើម្បីស្វែងរកគ្រួសារណាមួយដែលធ្វើខុសតំណម ដូចជា រៀបការកូនមិនបានត្រឹមត្រូវ, សម្រាលកូនគ្មានប្តីទទួលខុសត្រូវ, កូនស្រីមានផ្ទៃពោះដោយគ្មានអ្នកទទួលខុសត្រូវ, រលូតកូននៅផ្ទះឬនៅតាមផ្លូវ។ ទាំងនេះសុទ្ធតែត្រូវយកមកពិនិយ និងធ្វើការសែនព្រេនដំរី។ ការសែនព្រេននេះទៀតសោតត្រូវមាន ស្រា១កាទិន មាន់១ក្បាល ជ្រូក១ក្បាល ដើម្បីសែនលាបំណន់។ ក្រោយពីដំរីជាសះស្បើយ ដំរីអាចធ្វើការងារបម្រើមនុស្សដូចធម្មតា។
គួបផ្សំជាមួយតួនាទីរបស់ខ្ញុំជាឆ្មបបុរាណ ខ្ញុំកាន់តែមានតំណមច្រើន។ នៅពេលមានការអញ្ជើញឲ្យចូលរួមក្នុងពិធីមង្គលការរបស់អ្នកភូមិ ខ្ញុំមិនអាចចូលរួមបានទេ លុះត្រាតែក្រុមគ្រួសារកូនកម្លោះកូនក្រមុំឲ្យជ្រូកមកដំរីមួយក្បាល និងឲ្យគ្រួសារខ្ញុំមួយក្បាល ទើបខ្ញុំអាចចូលរួមបាន។
ដំរីមានអត្ថប្រយោជន៍ច្រើនណាស់ចំពោះមនុស្សយើង។ កាលពីសម័យមុន សូមបីនៅក្នុងសម័យ ប៉ុល ពត ដំរីត្រូវបានប្រើឲ្យដឹកជញ្ជូនសម្ភារនិងស្បៀង សម្រាប់ប្រយុទ្ធគ្នាជាមួយវៀតណាម និងជាមធ្យោបាយធ្វើដំណើរ។ កាលពីមុន យើងគ្មានម៉ូតូ ឡាន ឬកង់ទេ។ ដំរីអាចលីសែង ដឹកអីវ៉ាន់ ស្រូវអង្ករ ដឹកឈើដើម្បីសង់ផ្ទះ ដឹកស្បូវសម្រាប់ប្រក់ផ្ទះ ជួយដឹកមនុស្សឆ្លងអូរ ឬទៅមន្ទីរពេទ្យ ជាដើម។ សម័យឥឡូវ យើងមានយាន្តជំនិះច្រើនប្រភេទ យើងមានប្រាក់ មានអំណាច មានផ្ទះថ្ម បឹងគីឡូ រីសត សណ្ឋាគារខ្ពស់ៗ សព្វបែបយ៉ាង។ យើងមិនសូវពឹងពាក់លើដំរីខ្លាំងដូចកាលពីមុនទេ។ ប៉ុន្តែដំរីនៅតែមានប្រយោជន៍សម្រាប់គ្រួសារខ្ញុំ។ នៅពេលសួរថាតើ នៅក្នុងភូមិពូតាំងមានដំរីស្រុកប៉ុន្មានក្បាល? ព្យោយ ទើវ ឆ្លើយថា «មាន៤ក្បាល»។ បន្ទាប់ពីមានប្រសាសន៍ចប់ យើងបានសម្រាកមួយភ្លែត។
មុនពេល ព្យោយ ទើវ រៀបរាប់សាច់រឿងតាំងពីសម័យសង្គមរាស្រ្តនិយមមកដល់បច្ចុប្បន្ន សិស្សម្នាក់ឈ្មោះ សុខនា បានសួរថា «ហេតុអ្វីប្រទេសយើងមានសង្រ្គាម?»។ សំណួរនេះបានដាស់អ្នកចូលរួមគ្រប់គ្នា។ ព្យោយ ទើវ ចាប់ឆ្លើយថា៖ ខ្ញុំនៅជាកុមារនៅឡើយ ខ្ញុំគ្រាន់តែឮថាប្រទេសយើងមានសង្គ្រាម ហើយយួនយៀកកុងនិងយួនខាងត្បូងចូលមក ប៉ុន្តែមិនបានឃើញផ្ទាល់ទេ។ ខ្ញុំមានអាយុ១៦ឆ្នាំ នៅពេលមានសង្គ្រាមរវាង លន់ នល់ និង សម្តេចព្រះ នរោត្តម សីហនុ។ ខ្ញុំក៏មិនដឹងរឿងរ៉ាវលម្អិតដែរព្រោះមិនបានរៀនសូត ហើយរវល់តែជួយឳពុកម្តាយធ្វើស្រែចម្ការ។ ម្យ៉ាងកាលជំនាន់នោះមិនទាន់ការផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មានទូលំទូលាយ ដូចជាបណ្តាញសង្គមដូចបច្ចុប្បន្ន។
នៅពេលប៉ុលពតចូលមក ខ្ញុំត្រូវជម្លៀសចេញពីភូមិកំណើតទៅរស់នៅស្រុកកោះញែកនៅឆ្នាំ១៩៧៣។ ខ្ញុំធ្វើស្រែ ជីកប្រឡាយ លើកទំនប់ទាំងយប់ទំាងថ្ងៃ មិនបានសម្រាកឡើយ។ ចំណែកការហូបចុកមិនបានគ្រប់គ្រាន់ឡើយ។ ភាគច្រើនខ្ញុំហូបបបរលាយក្តួច។ ប្រសិនបើយើងឈឺមិនបានទៅធ្វើការ គេចាប់យើងទៅកសាងនិងរៀនសូត្រ។ ខ្ញុំចាំថា ពេលដែលត្រូវគេហៅទៅរៀនសូត្រហើយ មិនដែលឃើញមានអ្នកត្រឡប់មកវិញទេ។ មិនដឹងគេយកទៅណា ហើយមិនដឹងថាយកទៅសម្លាប់ឬយ៉ាងណាទេ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៩ បន្ទាប់ពី ប៉ុល ពត ចាញ់សង្គ្រាមវៀតណាម, វៀតណាមបានប្រមូលផ្តុំប្រជាជន ហើយធ្វើការជម្លៀសប្រជាជនចេញពីស្រុកកោះញែក និងឲ្យត្រឡប់មករស់នៅតាមភូមិឋានវិញ។ ខ្ញុំបានត្រឡប់មកខេត្តមណ្ឌលគីរីវិញនៅឆ្នាំ១៩៨១ ហើយឆ្នាំ១៩៨២ទើបខ្ញុំមករស់នៅក្នុងភូមិពូតាំង។

បន្ទាប់ពីការរៀបរាប់សាច់រឿងចប់ សិស្សខ្លះចង់បានកូនដំរីមកចិញ្ចឹមព្រោះមានចិត្តអាណិតស្រឡាញ់។ សិស្សខ្លះយល់ឃើញថា ការចិញ្ចឹមសត្វដំរីគឺត្រូវការការថែទាំខ្លាំង។ សិស្សខ្លះយល់ថា ដំរីគឺជាអត្តសញ្ញាណរបស់ជនជាតិដើម។ សិស្សដែលបានចូលរួម បានបញ្ជាក់ថា ធ្លាប់បានស្តាប់សាច់រឿងរបស់ឳពុកម្តាយនិងជីដូនជីតារបស់ខ្លួនអំពីរបបខ្មែរក្រហម ហើយមានការអាណិតអាសូរដល់ក្រុមគ្រួសាររបស់ខ្លួន។
សេចក្តីបញ្ចប់
ដំរីត្រូវបានប្រើប្រាស់និងរំលេចឡើងខ្លាំងតាំងពីសម័យអង្គរ ដែលត្រូវបានពិព័ណ៌នានៅលើជញ្ជាំងប្រាសាទនានា ដែលក្នុងនោះត្រូវបានប្រើនៅក្នុងកិច្ចការរាជការ ចម្បាំង និងការសាងសង់ប្រាសាទ , នៅក្នុងសម័យអាណានិគមនិយមបារាំង , សម័យសង្រ្គាមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ដើម្បីដឹកជញ្ជូនសម្ភារសឹកនិងស្បៀង, ការរងផលប៉ះពាល់ដោយការទម្លាក់គ្រាប់បែក , និងសម័យខ្មែរក្រហម រហូតដល់បច្ចុប្បន្ន ដែលជំរុញវិស័យទេសចរណ៍និងបរិស្ថាន។ ខណៈពេលដែលចំនួនដំរីស្រុកមានការថយចុះ ដំរីព្រៃពូជអាស៊ីត្រូវបានប្រទះឃើញច្រើននៅខេត្តមណ្ឌលគីរី ដែលមានប្រហែល៥០ក្បាល ។
សាច់រឿងរបស់ ព្យោច ទើល ជារឿងរ៉ាវមួយក្នុងចំណោមរឿងរ៉ាវរបស់អ្នករស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហមចំនួន៥លាន់នាក់ទៀត ដែលជួយឲ្យក្មេងជំនាន់ក្រោយ យល់ដឹងពីព្រឹត្តិការណ៍ធំៗជាច្រើន ហើយក៏ពន្យល់ថាតើព្រឹត្តិការណ៍ធំៗមានផលប៉ះពាល់ដល់គាត់និងអ្នកដែលបានឆ្លងកាត់សម័យខ្មែរក្រហមយ៉ាងដូចម្តេចខ្លះ។ រឿងរ៉ាវរបស់ ព្យោយ ទើវ ក៏បង្ហាញពីការតស៊ូគ្រប់បែបយ៉ាងដើម្បីប្រឈមនឹងអតីតកាលនិងជីវិតរស់នៅ។ ចុងក្រោយ ទើវ បានផ្តាំផ្ញើឲ្យសិស្សទាំងអស់ខិតខំរៀនសូត្រនិងយល់ដឹងពីវប្បធម៌របស់ខ្លួនឲ្យច្បាស់ ដើម្បីរក្សាអត្តសញ្ញាណរបស់ខ្លួននិងជួយឲ្យប្រទេសជាតិសុខសាន្ត។

On the afternoon of July 22, 2025, Hill Tribes Memory Community Center organized a a “Listening to the Stories of Villagers” forum with the participation of 12 students who had previously participated Khmer Rouge History Forum on June 24, 2025. Our speaker was Pyoy Teuv, 85 years old, originally from Dak Dam Village, Dak Dam Commune, O’Raing District, Mondulkiri Province, and currently living in Putang Village, Sangkat Romnea, Sen Monorom City, Mondulkiri Province. Pyo Teow talked about the history of elephants and their benefits to her and her family, as well as her story before the Khmer Rouge era, during the Khmer Rouge era, and after the Khmer Rouge era. This forum connected the stories of people and the stories of elephants, which are inseparable.

The purpose of this forum is to:
1) Deepen relations between villagers and students
2) Increase understanding of the role and benefits of elephants for indigenous peoples from the past to the present, which helps promote the love, care and conservation of elephants for the benefit of communities and society
3) Raise awareness of the stories of survivors of the Khmer Rouge regime to preserve their memory
My name is Pyoy Teuv, 85 years old, a Bunong ethnic group. I was born in Dak Dam village, Dak Dam commune, O’ Reang district, Mondulkiri province, and moved to Putang village until now. I am married and have 5 children (3 boys and 2 girls). In 1979, one of my daughters died, and another son died in 1980. I currently have 3 children left, and all three of my children are married. I live with my daughter after my husband died in 2005. The only asset my parents left me was a male elephant named Apun, 45 years old. He is in good health. My grandson, Naro Apo, 26 years old, is the elephant’s caretaker. Apo is married and has 2 children (1 girl and 1 boy).

The elephant I have today is a tribute to my grandfather’s sacrifice. In the past, a village family came to stay at my house and gave birth at my house. After giving birth, my grandfather fell ill and died. After he died, we learned the cause of my grandfather’s death. The villagers urged my family to find the lady who gave birth and perform a ritual to wash away the baby. Later, my family went to demand compensation from the family that caused my grandfather’s death. They then gave my family an elephant to wash away the baby and replace the deceased. When we brought the elephant into the house, we performed a ritual prepared by the elephant herder, slaughtering a pig and then performing a ritual to press the elephant’s head to make it docile. We have raised the elephant to this day.

The elephant husbandry of the indigenous people is very strict. We believe in offering sacrifices. When an elephant does not eat or has sores all over its body, we discuss with the family or local community members and elders to find out which families have committed wrongdoings, such as marrying children off improperly, giving birth without a responsible husband, getting pregnant without a responsible person, having a miscarriage at home or on the street. All of these must be taken into consideration and offering sacrifices to the elephant. This sacrifice also requires 1 jar of wine, 1 chicken, and 1 pig to make offerings. After the elephant recovers, the elephant can work as a service to humans as usual.

Combined with my role as a traditional midwife, I have become more and more connected. When invited to a village wedding, I cannot attend unless the bride and groom’s families give me a pig for an elephant and another pig for me.
Elephants have many benefits for humans. In the past, even during the Pol Pot era, elephants were used to transport supplies and food for the war with Vietnam and as a means of transportation. In the past, we didn’t have motorbikes, cars or bicycles. Elephants can carry luggage, carry rice, carry wood to build houses, carry straw for thatching houses, help carry people across streams or to hospitals, etc. Nowadays, we have many types of vehicles. We have money, power, stone houses, lakes, resorts, high-rise hotels, all kinds of things. We don’t rely on elephants as much as we used to. But elephants are still useful for my family. When asked how many elephants there are in Putang village? Pyoy Teuv replied, “There are four.” After finishing speaking, we took a short break.

Before Pyoy Teuv recounted the story from the Sangkum Reastr Niyum to the present, a student named Sokna asked, “Why is our country at war?” This question stirred everyone in the audience. Pyoy Teuv replied, “I was still a child. I only heard that our country was at war and that the Viet Cong and South Vietnamese troops were coming, but I never saw it myself. I was 16 years old when the war between Lon Nol and King Norodom Sihanouk broke out. I didn’t know the details because I didn’t learn at school and was busy helping my parents farm. In other words, at that time, there was no widespread information dissemination, such as social media like today.

When Pol Pot came, I was evacuated from my home village to live in Koh Nhek district in 1973. I worked on rice fields, dug canals, and built dams day and night, without rest. As for the food, it was not enough. Most of the time, I ate only porridge with cassava. If we were sick and couldn’t go to work, they took us away on the pretext that people were sent to reeducated. I remember that when we were called for reeducation, we never saw anyone return. I don’t know where they were taken, and I don’t know if they were killed. In 1979, after Pol Pot lost the Vietnam War, Vietnam gathered and evacuated people from Koh Nhek district and made them return to live in their hometown. I returned to Mondulkiri province in 1981, and in 1982 I came to live in Putang village.

After the story was told, some students wanted to adopt a baby elephant because they were compassionate. Some students felt that raising elephants required a lot of care. Some students felt that elephants were a symbol of indigenous identity. The students who participated stated that they had heard stories from their parents and grandparents about the Khmer Rouge regime and felt compassion for their families.

Elephants have been used and celebrated since the Angkor period, depicted on the walls of temples, used in royal duties, warfare, and temple construction, during the French colonial period, the 1970s war to transport supplies and food and killed/injured by bomb, and how they were treated during the Khmer Rouge period and until the present day, which promotes tourism and the environment. While the number of local elephants is declining, wild Asian elephants are found in large numbers in Mondulkiri province, with about 50 animals.

The story of Pyoy Teuv is one of the stories of five million other Khmer Rouge survivors who help future generations understand major events and explain how they affected him and those who lived through the Khmer Rouge era. The story of Pyoy Teuv also shows all kinds of struggles to confront the past and keep it alive. Finally, Teuv advises all students to strive to learn and understand their cultural identities clearly in order to preserve their identity and make the country more peaceful.

Photo by So Farina and Mony Bunsen
Text by So Farina
July 22, 2025
Documentation Center of Cambodia Archives

Full report